Otyłość - współczesna choroba cywilizacyjna
28/10/2025, 10:00
Otyłość – współczesna choroba cywilizacyjna to temat, który nie traci na aktualności. W dobie szybkiego tempa życia, dostępu do taniej, wysoko przetworzonej żywności i wszechobecnego siedzącego trybu, problem nadwagi i otyłości dotyczy coraz większej części społeczeństwa. W ZBM Zdrowie pragniemy zwrócić uwagę na to, że otyłość to nie tylko kwestia estetyki — to poważne schorzenie, które może znacząco obniżyć jakość życia i zwiększyć ryzyko wielu chorób towarzyszących.
Spis treści:
- Czym jest otyłość?
- Jak klasyfikuje się otyłość — typy i kryteria
- Otyłość według BMI i stopni
- Podział ze względu na rozmieszczenie tkanki tłuszczowej
- Otyłość pierwotna i wtórna (klasyfikacja przyczynowa)
- Nowe propozycje klasyfikacji
- Dlaczego się tyje? — przyczyny otyłości
- Bilans energetyczny i styl życia
- Czynniki genetyczne i epigenetyczne
- Zaburzenia hormonalne, choroby i leki
- Czynniki psychologiczne i środowiskowe
- Do czego może prowadzić otyłość? — powikłania i zagrożenia
- Choroby układu sercowo-naczyniowego
- Cukrzyca typu 2 i insulinooporność
- Zespół metaboliczny i zaburzenia lipidowe
- Problemy układu oddechowego, bezdech senny
- Problemy stawowe, układ kostno-mięśniowy
- Nowotwory i inne choroby przewlekłe
- Skutki psychospołeczne i jakość życia
- Jak leczyć otyłość? — strategie i metody terapeutyczne
- Rola podejścia holistycznego i interdyscyplinarnego
- Modyfikacje stylu życia
- Terapia behawioralna i wsparcie psychologiczne
- Farmakoterapia wspomagająca leczenie otyłości
- Leczenie chirurgiczne (metody bariatryczne)
- Kontrola, monitorowanie i długofalowe podtrzymywanie efektów
- Zakończenie
Czym jest otyłość?
Otyłość definiuje się jako przewlekłe, patologiczne nagromadzenie tkanki tłuszczowej w organizmie, które prowadzi do negatywnych skutków zdrowotnych. Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), otyłość to „nieprawidłowo wysokie lub niezdrowe nagromadzenie tkanki tłuszczowej w organizmie” — czyli stan, w którym ilość tłuszczu przekracza tę, która jest dla danego organizmu bezpieczna.
Najczęściej do rozpoznania otyłości używa się wskaźnika BMI (Body Mass Index), czyli stosunku masy ciała (kg) do kwadratu wzrostu (m). Wynik BMI ≥ 30 kg/m² jest generalnie uważany za granicę rozpoznania otyłości.
Jednak sam wskaźnik BMI ma ograniczenia — nie uwzględnia on proporcji masy mięśniowej, kości czy rozmieszczenia tłuszczu. Dlatego coraz większą wagę przykłada się także do oceny procentowej zawartości tkanki tłuszczowej (np. przez analizę bioimpedancji, DEXA) oraz rozmieszczenia tej tkanki.
Kluczowym aspektem jest to, że otyłość nie jest wyłącznie efektem braku silnej woli — to choroba wieloczynnikowa, złożona i przewlekła. Stąd też powinna być traktowana jako problem medyczny i społeczny, a nie tylko estetyczny.
Najczęściej do rozpoznania otyłości używa się wskaźnika BMI (Body Mass Index), czyli stosunku masy ciała (kg) do kwadratu wzrostu (m). Wynik BMI ≥ 30 kg/m² jest generalnie uważany za granicę rozpoznania otyłości.
Jednak sam wskaźnik BMI ma ograniczenia — nie uwzględnia on proporcji masy mięśniowej, kości czy rozmieszczenia tłuszczu. Dlatego coraz większą wagę przykłada się także do oceny procentowej zawartości tkanki tłuszczowej (np. przez analizę bioimpedancji, DEXA) oraz rozmieszczenia tej tkanki.
Kluczowym aspektem jest to, że otyłość nie jest wyłącznie efektem braku silnej woli — to choroba wieloczynnikowa, złożona i przewlekła. Stąd też powinna być traktowana jako problem medyczny i społeczny, a nie tylko estetyczny.
Jak klasyfikuje się otyłość — typy i kryteria
Prawidłowa klasyfikacja otyłości jest kluczowa zarówno dla diagnozy, jak i dla doboru leczenia. Poniżej przedstawiamy kilka popularnych podziałów i klasyfikacji.
Otyłość według BMI i stopni
Najczęściej stosowaną klasyfikacją jest podział na stopnie według wartości BMI:
| Zakres BMI (kg/m²) | Stopień / nazwa | Uwagi |
| 30,0 – 34,9 | Otyłość I stopnia (umiarkowana) | najczęściej pierwszy etap choroby |
| 35,0 – 39,9 | Otyłość II stopnia (znacząca) | wyższe ryzyko powikłań |
| ≥ 40,0 | Otyłość III stopnia (otyłość olbrzymia) | stan szczególnie ciężki |
Taki podział jest powszechnie akceptowany w literaturze medycznej i poradnikach dietetycznych.
Warto zauważyć, że niektóre nowe propozycje klasyfikacji idą dalej — rozróżniają one otyłość przedkliniczną (nadmiar tłuszczu bez wyraźnych objawów uszkodzeń narządów) i otyłość kliniczną (gdy już pojawiają się funkcjonalne zaburzenia).
Warto zauważyć, że niektóre nowe propozycje klasyfikacji idą dalej — rozróżniają one otyłość przedkliniczną (nadmiar tłuszczu bez wyraźnych objawów uszkodzeń narządów) i otyłość kliniczną (gdy już pojawiają się funkcjonalne zaburzenia).
Podział ze względu na rozmieszczenie tkanki tłuszczowej
Drugim, kluczowym kryterium klasyfikacji jest miejsce rozmieszczenia tłuszczu, ponieważ ma duże znaczenie prognostyczne:
- Otyłość brzuszna (centralna, typu „jabłko”) — nadmiar tłuszczu gromadzi się w okolicy brzucha i narządów wewnętrznych. To typ szczególnie niekorzystny metabolicznie.
- Otyłość pośladkowo-udowa (gynoidalna, typu „gruszka”) — tłuszcz gromadzi się głównie w okolicy bioder, ud, pośladków. Częstsza u kobiet. Choć mniej groźna metabolicznie, może powodować obciążenia stawowe.
- Otyłość uogólniona — równomierny rozkład tłuszczu w całym ciele, bez wyraźnych przewag lokalnych.
Do oceny rodzaju otyłości często wykorzystuje się wskaźnik WHR (waist-to-hip ratio) — stosunek obwodu talii do obwodu bioder. Przykładowo, WHR > 0,90 u mężczyzn lub > 0,85 u kobiet może wskazywać na otyłość brzuszną.
Otyłość pierwotna i wtórna (klasyfikacja przyczynowa)
Z punktu widzenia etiologii można rozróżnić:
- Otyłość pierwotna (prosta, pokarmowa) — najczęstsza forma, wynikająca głównie z dodatniego bilansu energetycznego (spożywanie więcej kalorii niż wydatkowanie).
- Otyłość wtórna — powstaje jako skutek innych chorób, zaburzeń hormonalnych, stosowania leków lub zespołów genetycznych (np. zespół Cushinga, niedoczynność tarczycy, zespół policystycznych jajników), albo w wyniku defektów metabolizmu.
Jeśli dieta jest względnie prawidłowa i aktywność fizyczna normalna, a mimo to masa ciała rośnie, lekarze podejrzewają pierwiastek wtórny.
Nowe propozycje klasyfikacji
W ostatnich latach pojawiły się nowe propozycje redefinicji otyłości, które mają lepiej oddać jej znaczenie jako choroby. W tej propozycji wyróżnia się:
- Otyłość przedkliniczna — nadmiar tkanki tłuszczowej, ale bez jeszcze wyraźnych objawów uszkodzeń narządów lub zaburzeń funkcji (tzn. pacjent może być „kompensowany”).
- Otyłość kliniczna — stan, w którym pojawiają się objawy kliniczne, uszkodzenia narządów, zaburzenia funkcji czy ograniczenia codziennych czynności.
Takie podejście ma duże znaczenie praktyczne — pozwala lepiej indywidualizować strategię leczenia, reagować wcześniej i uniknąć powikłań.
Dlaczego się tyje? — przyczyny otyłości
Otyłość nie jest zjawiskiem jednoczynnikowym — to efekt oddziaływania wielu sił: biologicznych, środowiskowych, psychologicznych i społecznych.
Bilans energetyczny i styl życia
Najbardziej elementarną przyczyną przyrostu masy ciała jest dodatni bilans energetyczny — czyli spożycie większej ilości kalorii niż organizm zużywa. Kiedy nadmiar energii nie zostaje zużyty, odkłada się w postaci tkanki tłuszczowej.
Czynniki stylu życia, które sprzyjają tyciu, to m.in.:
Czynniki stylu życia, które sprzyjają tyciu, to m.in.:
- Dieta bogata w wysokokaloryczne, wysoko przetworzone produkty (fast food, słodycze, napoje słodzone).
- Nadmierne spożycie cukrów prostych, tłuszczów nasyconych, mała ilość błonnika pokarmowego.
- Siedzący tryb życia, brak regularnej aktywności fizycznej.
- Nieregularne jedzenie, pomijanie posiłków (co prowadzi do kompensacyjnego objadania się).
- Brak odpowiedniego snu i zaburzenia rytmu okołodobowego (co może zaburzać gospodarkę energetyczną organizmu).
- Stres, który sprzyja sięganiu po jedzenie jako mechanizm radzenia sobie.
Te czynniki często kumulują się i wzajemnie nasilają — np. stres powoduje podjadanie, które prowadzi do poczucia winy i dalszego stresu.
Czynniki genetyczne i epigenetyczne
Genetyka odgrywa znaczącą rolę w predyspozycji do otyłości — choć nie determinuje bezpośrednio skali przyrostu masy ciała, wpływa na tempo metabolizmu, apetyt, skłonność do magazynowania tłuszczu, wrażliwość na insulinę i inne mechanizmy. Wiele badań wskazuje, że nawet kilkaset genów może być zaangażowanych w ryzyko otyłości.
Często mówi się o typie otyłości „wielogenowej” — czyli związanej z zestawem polimorfizmów genetycznych, które w sprzyjających warunkach (np. dieta wysokokaloryczna) zwiększają ryzyko przyrostu masy.
Epigenetyka — czyli modyfikacje ekspresji genów spowodowane czynnikami środowiskowymi (np. żywienie w okresie prenatalnym, styl życia matki) — również może wpływać na ryzyko rozwoju otyłości u potomstwa.
Często mówi się o typie otyłości „wielogenowej” — czyli związanej z zestawem polimorfizmów genetycznych, które w sprzyjających warunkach (np. dieta wysokokaloryczna) zwiększają ryzyko przyrostu masy.
Epigenetyka — czyli modyfikacje ekspresji genów spowodowane czynnikami środowiskowymi (np. żywienie w okresie prenatalnym, styl życia matki) — również może wpływać na ryzyko rozwoju otyłości u potomstwa.
Zaburzenia hormonalne, choroby i leki
W pewnych przypadkach otyłość jest skutkiem zaburzeń hormonalnych lub chorób, które zakłócają równowagę energetyczną:
- Niedoczynność tarczycy — spowolnienie metabolizmu sprzyja przyrostowi masy ciała.
- Zespół Cushinga — nadmiar kortyzolu może prowadzić do rozwoju otyłości, zwłaszcza centralnej.
- Zespół policystycznych jajników (PCOS) — zaburzenia hormonalne u kobiet często współistnieją z opornością na insulinę i przyrostem masy ciała.
- Niedobór hormonu wzrostu — może sprzyjać otyłości.
- Leki stosowane przewlekle — np. sterydy, leki przeciwdepresyjne, przeciwpsychotyczne czy niektóre leki przeciwpadaczkowe — mogą prowadzić do zwiększenia masy ciała jako efekt uboczny.
Jeśli nie ma oczywistej przyczyny stylu życia, a mimo to pojawia się znaczny przyrost wagi, warto rozważyć diagnostykę dodatkową pod kątem przyczyn wtórnych.
Czynniki psychologiczne i środowiskowe
Nie można lekceważyć wpływu czynników psychologicznych i środowiskowych:
- Jedzenie emocjonalne — korzystanie z jedzenia jako mechanizmu radzenia sobie ze stresem, lękiem, nudą.
- Zaburzenia odżywiania (np. kompulsywne objadanie się).
- Wpływ kulturowy, reklamy żywności, dostępność tanich, przetworzonych produktów.
- Degradacja środowiska ruchowego — brak infrastruktury sprzyjającej aktywności (np. brak miejsc do spacerów, jazdy na rowerze).
- Wpływ środowiska rodzinnego i społecznego — nawyki żywieniowe w rodzinie, presja społeczna, warunki socjoekonomiczne.
Wszystkie te czynniki współdziałają i mogą zdecydować o tym, czy osoba z predyspozycjami genetycznymi ulegnie procesowi otyłości.
Do czego może prowadzić otyłość? — powikłania i zagrożenia
Otyłość to nie tylko kwestia wagi — to stan, który zwiększa ryzyko szeregu przewlekłych chorób, prowadzi do pogorszenia jakości życia i skraca życie. Poniżej najważniejsze powikłania.
Choroby układu sercowo-naczyniowego
Otyłość istotnie zwiększa ryzyko:
- Nadciśnienia tętniczego
- Choroby niedokrwiennej serca
- Niewydolności serca
- Zaburzeń rytmu (np. migotanie przedsionków)
- Udarów mózgu
- Żylnej choroby zakrzepowo-zatorowej
Tłuszcz trzewny i związane z nim stany zapalne przyczyniają się do miażdżycy i zwiększonej sztywności naczyń.
Cukrzyca typu 2 i insulinooporność
U wielu osób z otyłością rozwija się insulinooporność, która może prowadzić do cukrzycy typu 2. Dane wskazują, że u ok. 80% osób z cukrzycą typu 2 masa ciała mieści się w przedziale BMI ≥ 30.
Już niewielka redukcja masy ciała (5–10 %) często wystarcza, by poprawić wrażliwość tkanek na insulinę i zahamować progresję choroby.
Już niewielka redukcja masy ciała (5–10 %) często wystarcza, by poprawić wrażliwość tkanek na insulinę i zahamować progresję choroby.
Zespół metaboliczny i zaburzenia lipidowe
Otyłość jest jednym z kluczowych elementów zespołu metabolicznego — zespołu objawów, do którego zalicza się: otyłość centralną, nadciśnienie, insulinooporność / hiperglikemię, nieprawidłowy profil lipidowy (wysokie LDL, niskie HDL, hipertriglicerydemia). Występowanie zespołu metabolicznego znacznie zwiększa ryzyko chorób sercowo-naczyniowych.
Problemy układu oddechowego, bezdech senny
U osób otyłych częściej występuje obturacyjny bezdech senny — epizody zwężenia dróg oddechowych podczas snu, prowadzące do niedotlenienia, fragmentacji snu i dalszych zaburzeń metabolicznych.
Ponadto otyłość może prowadzić do zaburzeń wentylacji płuc, obniżenia wydolności oddechowej i zwiększonego obciążenia układu oddechowego.
Ponadto otyłość może prowadzić do zaburzeń wentylacji płuc, obniżenia wydolności oddechowej i zwiększonego obciążenia układu oddechowego.
Problemy stawowe, układ kostno-mięśniowy
Dodatkowy ciężar ciała obciąża stawy, zwłaszcza kolanowe, biodrowe i kręgosłup. Może prowadzić do:
- Choroby zwyrodnieniowej stawów
- Bólu pleców i przeciążeń mechanicznych
- Zwiększonego ryzyka kontuzji
Ponadto u osób z otyłością często obserwuje się osłabienie masy mięśniowej i pogorszenie sprawności ruchowej.
Nowotwory i inne choroby przewlekłe
Otyłość jest uznawana za czynnik ryzyka wielu nowotworów, zwłaszcza tych hormonozależnych (np. piersi, macicy, jajników, prostaty) i przewodu pokarmowego.
Ponadto otyłość zwiększa ryzyko:
Ponadto otyłość zwiększa ryzyko:
- Stłuszczenia wątroby i niealkoholowej stłuszczeniowej choroby wątroby
- Kamicy pęcherzyka żółciowego
- Zaburzeń funkcji nerek
- Zaburzeń hormonalnych, problemów reprodukcyjnych
- Chorób psychicznych (depresja, zaburzenia poczucia własnej wartości)
Skutki psychospołeczne i jakość życia
Otyłość wpływa również na jakość życia:
- Ograniczenie mobilności i codziennych czynności
- Problemy społeczne, stygmatyzacja i dyskryminacja
- Obniżone poczucie własnej wartości, depresja, izolacja społeczna
- Problemy w relacjach interpersonalnych
W sumie otyłość to stan, który dotyka nie tylko ciała, ale i psychiki oraz sfery społecznej.
Jak leczyć otyłość? — strategie i metody terapeutyczne
Terapia otyłości to proces długotrwały i wielowymiarowy. Skuteczne leczenie wymaga podejścia interdyscyplinarnego, indywidualnego dostosowania do pacjenta oraz wieloetapowego planu.
Rola podejścia holistycznego i interdyscyplinarnego
Leczenie otyłości powinno obejmować zespół specjalistów: lekarza (często endokrynologa, diabetologa lub obesitologa), dietetyka, psychologa / psychoterapeutę, fizjoterapeutę lub trenera, a w razie potrzeby chirurga bariatrycznego.
Leczenie musi obejmować nie tylko redukcję masy ciała, ale także zmianę nawyków, edukację pacjenta i wsparcie psychiczne.
Leczenie musi obejmować nie tylko redukcję masy ciała, ale także zmianę nawyków, edukację pacjenta i wsparcie psychiczne.
Modyfikacje stylu życia
To fundament terapii otyłości:
- Dieta: zbilansowana, oparta na deficycie kalorycznym, z uwzględnieniem błonnika pokarmowego, niskiego indeksu glikemicznego, zdrowych tłuszczy i umiarkowanego spożycia węglowodanów. Błonnik pomaga wydłużyć uczucie sytości i spowalnia wchłanianie.
- Aktywność fizyczna: regularne ćwiczenia aerobowe, trening siłowy, zwiększenie codziennego ruchu (chód, schody).
- Sen i higiena snu: odpowiednia długość i jakość snu wpływają na równowagę hormonalną i apetyt.
- Unikanie nocnego podjadania, regularne posiłki, planowanie żywienia.
- Kontrola spożycia napojów słodzonych, alkoholu, przekąsek wysokokalorycznych.
Takie zmiany są podstawą, lecz same w sobie często nie wystarczą, zwłaszcza w zaawansowanych przypadkach.
Terapia behawioralna i wsparcie psychologiczne
W terapii otyłości ogromne znaczenie ma psychologia:
- Identyfikacja i zmiana niezdrowych nawyków żywieniowych
- Uczenie technik radzenia sobie ze stresem bez sięgania po jedzenie
- Motywacja, wyznaczanie celów realnych i trwałych zmian
- Wspieranie pacjenta w trudnych momentach, zapobieganie efektowi jo-jo
Badania pokazują, że wsparcie psychologiczne zwiększa skuteczność programów odchudzających.
Farmakoterapia wspomagająca leczenie otyłości
W wielu przypadkach leki wspomagające redukcję masy ciała są dopuszczalne jako element leczenia u pacjentów, u których dieta i aktywność fizyczna nie wystarczają. Do leków tych należą m.in. substancje zmniejszające apetyt, hamujące wchłanianie tłuszczów etc.
W Polsce i w innych krajach leki na otyłość są stosowane ostrożnie, z uwzględnieniem korzyści i ryzyka, oraz pod ścisłą kontrolą lekarza.
W Polsce i w innych krajach leki na otyłość są stosowane ostrożnie, z uwzględnieniem korzyści i ryzyka, oraz pod ścisłą kontrolą lekarza.
Leczenie chirurgiczne (metody bariatryczne)
Gdy inne metody zawodzą, a pacjent ma znaczne otyłości (zwykle BMI ≥ 40 lub ≥ 35 z chorobami towarzyszącymi), rozważa się operacje bariatryczne. Są to procedury chirurgiczne, które zmniejszają objętość żołądka lub zmieniają przebieg jelit, ograniczając wchłanianie.
Choć operacje często przynoszą spektakularne efekty w redukcji masy i poprawie stanu zdrowia, nie są rozwiązaniem samym w sobie — pacjent musi stosować się do zaleceń dietetycznych i stylu życia przez całe życie.
Choć operacje często przynoszą spektakularne efekty w redukcji masy i poprawie stanu zdrowia, nie są rozwiązaniem samym w sobie — pacjent musi stosować się do zaleceń dietetycznych i stylu życia przez całe życie.
Kontrola, monitorowanie i długofalowe podtrzymywanie efektów
Sukces w leczeniu otyłości zależy od utrzymania efektów:
- Regularne monitorowanie masy ciała i składu ciała
- Korekty stylu życia w reakcji na wahania wagi
- Wsparcie środowiskowe (grupy wsparcia)
- Edukacja ciągła pacjenta
- Interwencje zapobiegające efektowi jo-jo
Trwałość zmian wymaga cierpliwości i ciągłej motywacji.
Zakończenie
Otyłość – choć nazwana chorobą cywilizacyjną — nie musi być wyrokiem. To problem, który można skutecznie zapobiegać i leczyć, jeśli podejdziemy do niego systemowo, z empatią i wiedzą.
W ZBM Zdrowie wierzymy, że edukacja i podejście kompleksowe to fundamenty skutecznej walki z otyłością. Zachęcamy każdego, kto zmaga się z nadmierną masą ciała, by nie zostawał sam — skonsultować się ze specjalistą (lekarzem, dietetykiem, psychologiem), opracować indywidualny plan działania i konsekwentnie wdrażać zdrowe nawyki.
Działaj dziś — dla lepszego jutra, dla zdrowia, dla jakości życia. ZBM Zdrowie zawsze stoi u Twojego boku.
W ZBM Zdrowie wierzymy, że edukacja i podejście kompleksowe to fundamenty skutecznej walki z otyłością. Zachęcamy każdego, kto zmaga się z nadmierną masą ciała, by nie zostawał sam — skonsultować się ze specjalistą (lekarzem, dietetykiem, psychologiem), opracować indywidualny plan działania i konsekwentnie wdrażać zdrowe nawyki.
Działaj dziś — dla lepszego jutra, dla zdrowia, dla jakości życia. ZBM Zdrowie zawsze stoi u Twojego boku.
Pon. – Pt. 7:00-18:00